(वैकल्पिक विषय व मुलाखत)
या स्तंभामध्ये आपण युपीएससीच्या नागरी स्पर्धा परीक्षा 2025 हे उद्दीष्ट ठेवून या परीक्षेचे स्वरूप म्हणजेच प्रथम पूर्व परीक्षा, मग मुख्य परीक्षा कशा प्रकार घेतली जाते यावर चर्चा केली. यु. पी एस. सी.च्या नागरी सेवा परीक्षेच्या एकूण तीन पायऱ्या आहेत. पूर्व मुख्य परीक्षा व शेवटी मुलाखत. पूर्व परीक्षेचे गुण मुख्य परीक्षेत विचारात घेतले जात नाहीत. ती एक प्रकारची चाळणी परीक्षा आहे. मात्र मुख्य परीक्षेत प्रविष्ठ होण्यासाठी यात उत्तीर्ण होणे आवश्यक आहे. मात्र मुख्य परीक्षेचे गुण व मुलाखतीचे गुण विचारात घेऊन अंतिम निकाल घोषीत केला जातो.
मुख्य परीक्षेत निबंध, भाषा, सामान्य अध्ययन एक ते चार पेपरचे आपण या सदरात अवलोकन केले आहे. मात्र याच विषयात वैकल्पिक विषयाचा देखील समविश आहे. प्रत्येकी 250 गुणाचे असे एकूण 500 गुणांचे दोन विषय आपणास घ्यावे लागतात. एकूण 48 वैकल्पिक विषयातून उमेदवाराला विषय निवडावा लागतो या वैकल्पिक विषयात कला, कृषी, विज्ञान वैद्यकीय अभियांत्रिकी वाणिज्य, व्यवस्थापन यांचा समावेश आहे. 48 विषयामध्ये साहित्यासाठी 23 तर इतर असे 25 विषय आहेत, वैकल्पिक विषय निवडताना उमेदवाराने ज्या विषयात पदवी प्राप्त केती आहे. तो त्याला प्राधान्य देणे उचित राहिल. आपली आवड लक्षात घेऊन विषय निवडला तर चांगले गुण प्राप्त होतील. त्याकरीता वैकल्पिक विषयाचा अभ्यासक्रम आयोगाच्या संकेत स्थळावर जाऊन पहावा व जो विषय योग्य वाटत असेल त्याची निवड करावी. मागील वर्षाच्या प्रश्न पत्रिका पटाव्यात त्यामुळे अभ्यास करताना योग्य दिशा प्राप्त होईल. अभ्यासाकरीता ग्रंथ संपदा कोठे उपलब्ध होईल. तेथून प्राप्त करावी. वैकल्पिक विषय निवडताना त्याचा अभ्यासक्रम अभ्यास साहित्य पदवीचा विषय, आवड, गत वर्षाच्या प्रश्नपत्रिका, वेळेचे नियोजन आपले लेखन कौशल्य, या सारख्या बाबीवर विशेष लक्ष द्यायला हवे येथे एकूण 48 विषयांचा आढावा घेणे शक्य होणार नाही त्यामुळे अगदी सारांश स्वरूपात दिशा देण्याचा प्रयत्न केलेला आहे. पुढील नियोजन उमेदवाराने करायचे आहे.
हे सर्व पेपर्स झाल्यावर यशस्वी (पात्र) उमेदवारांना मुलाखती साठी पाचारण केले जाते. मुलाखतीला व्यक्तिमत्व चाचणी असेही म्हटले जाते. मुलाखतीला जाताना आत्मविश्वास, (फाजीलनको) उत्तरे देण्याचे कौशल्य महत्वाचे आहे. मुलाखती मध्ये आशयासोबत अभिव्यक्ति देखील महत्वाची आहे. आपले मत व्यक्त करताना पूर्ण आत्मविश्वासाने अभिव्यक्त होणे गरजेचे आहे या करीता चालू घडामोडी, जगाचा इतिहास, आपल्या राष्ट्राचा अभ्यास त्याय बरोबर इतर विषयांचा अभ्यास महत्वाचा आहे. आयोगाच्या त्या वर्षाच्या मुलाखती हेतू क्षमता बाबत आपली अपेक्षा स्पष्ट करते. याकडे लक्ष देऊन तयारी करावी. मुलाखतीची तयारी करताना निर्णय क्षमता नेमके उत्तर मुलाखतीतील अभ्यास घटक शैक्षणिक पार्श्वभुमी आत्मविश्वास चालू घडामोडी व इतर विषयांचा अभ्यास महत्वाचा आहे. मुलाखतीद्वारे प्रशासन चालवणाऱ्या उमेदवाराकडे क्षमतांचा आढावा घेतला जातो. एकूण 275 गुणांची मुलाखत ही परीक्षेच्या यशस्वीतेसाठी अत्यावश्यक आहे. मुलाखतीद्वारे उमेदवाराची सेवापदासाठी क्षमता तपासली जाते. यामध्ये शैक्षणिक व शिक्षणबाह्य विषयाचे महत्व आहे. आपण यु ट्यूब, गुगल वर पाहतो की कशा प्रकारे मुलाखत घेतली जाते. तज्ञ व्यक्तिंचे मंडळ ही मुलाखत घेतात. त्याना नेतृत्व गुण, नैतिक बांधीलकी- सामाजिक भान, सकारात्मकता, आशावाद, बौद्धिक क्षमता, व इतर विषयावर प्रश्न विचारले जातात. मुलाखतीपूर्वी उमेदवाराने पूर्व व मुख्य परिक्षा दिली असतेच त्यामध्ये सर्व प्रकारच्या ज्ञानावर प्रश्न विचारले असतात. त्याचा उमेदवाराने अभ्यास केलेला असतो. याचाच अर्थ असा की मुलाखत ही उमेदवाराचे ज्ञान तपासण्याची चाचणी नसून परिस्थिती एखादी बाब हाताळताना त्याचे कौशल्य दृष्टीकोन कसा असेल हा महत्वाचा मुद्दा आहे म्हणून मुलाखतीला सामोरे जाताना आत्मविश्वासाने जावे. अर्थात ज्ञानावर आधारीतच प्रश्न अपेक्षित असतात. पण ते व्यक्त करताना कशा प्रकारे केले जातात याला महत्व आहे. नकारात्मकता अपवाद करून प्रसंगावर मात कशी करावी याचे विश्लेषण करणे महत्वाचे आहे.
मुलाखतीमध्ये अपेक्षित असलेल्या (तज्ञ मंडळीना) उत्तरे देताना खालील बाबी महत्वाच्या आहेत.
घाई – विचारलेल्या प्रश्नाचे उत्तर देताना घाई करू नये. विचारपूर्वक उत्तर द्यावे फक्त आत्मविश्वासाने झुठ पण नीट ही थिअरी चालत नाही समोर मुलाखतकार ही तज्ञ मंडळी अरि याचे भान ठेवून उत्तर द्यावे. जर उत्तर येत नसेल तर तसे सांगावे चुकीची उत्तरे देऊ नयेत. उमेदवारांकडून सर्व प्रश्नांची उत्तरे अपेक्षित नसतात. हे ही लक्षात ठेवावे.
पूर्वग्रहदूषित मतः – जर एखादा प्रश्न धर्म, राजकारण, इतिहास, वंशावर असेल तर उत्तर देताना समतोल, तर्कयुक्त द्यावे. येथे पूर्वग्रहदुषित, व एकांगी उत्तर देण्याचे टाळावे.
विनम्रताः विचारलेल्या प्रश्नाचे उत्तर देताना मुलाखतकारांना आपले उत्तर पटले नाही तर त्याच्याशी वाद घालू नयेत हातवारे करून भांडू नये. उमेदवारांने विनम्रपणे सकारात्मक उत्तर देण्याचा प्रयत्न करावा.
संतुलित स्वरूपः- उमेदवारांना विचारलेले प्रश्न हे त्याचा दृष्टीकोन विचार, सकारात्मक, भूमिका तपासणारे असतात. त्यामुळे उत्तरे नेमकी संतुलित द्यावीत, उत्तर येत नसल्यास तसे सांगणे हे देखील प्रामाणिकपणाचे लक्षण समजले जाते.
आत्मविश्वासः- मुलाखत देताना व्यक्तिमत्व दिसून येतं. कारण उत्तर कसे उमेदवार देत आहे हे महत्वाचे आहे. (त्याच्यामध्ये आत्मविश्वास सकारात्मकता हजगर्जीपणा, आवड पाहिले जाते.
निर्णय समताः प्रशासकीय काम करताना काही निर्णय तातडीने सुद्धा घ्यावे लागतात. तसेच विविध स्वरुपात निर्णय घ्यावे लागतात, मुलाखतीमध्ये जरी निर्णयक्षम प्रश्न विचारून उमेदवारांची निर्णय क्षमता तपासली जाते. मात्र उत्तर निर्णयक्षम असायला हवे.
शैक्षणिक पार्श्वभूमीः उमेदवाराची शालेय ते पदव्यूत्तर पर्यंतची शैक्षणिक माहिती घेतली आहेच, त्याचे ज्ञान देखील असावे. म्हणजेच संकल्पना, उपयोजना, शिक्षण संस्था, त्यांची ठिकाणे याचा देखील अभ्यास करावा.
विविध अभ्यासघटका ः आपले नाव, तालुका जिल्हा, विभाग, राज्य, याची संपूर्ण माहिती असावी. यामध्ये इतिहास, भूगोल, समाज व्यवस्था, अर्थकारण, राजकारण, लोकसभा, रोजगार या संबंधी अभ्यास महत्वाचा आहे.
चालू घडामोडी ः मुलाखतीमध्ये चालू घडामोडी विषयाच्या प्रश्नांचा समावेश असतो त्यामध्ये राष्ट्रीय, राज्य, आतंरराष्ट्रीय, आर्थिक तंत्रज्ञान, विज्ञान, क्रिडा, किंवा नुकताच भारत, चीन सैनिक माघारी घेण्याचा निर्णय, रशिया-युक्रेन युध्य, इस्त्रायल-फिलिस्तान युद्ध याचा बारकाईने अभ्यास करणे महत्वाचे आहे. एकंदरीत मुलाखत म्हणजे आत्मविश्वास, निर्णय घेण्याची क्षमता, व्यक्तिमत्व, सकारात्मकता, प्रामाणिकपणा, ज्ञान यावर आधारीत आहे. उमेदवारांनी त्या दृष्टीने अभ्यास करणे फायद्याचे ठरेल.
अ. रऊफ खतीब
शैक्षणिक समुपदेशक
खेड – रत्नागिरी
